Waarom fascineren complottheorieën ons en gaan we ze soms geloven? Een psycholoog legt het uit

door Janine

11 December 2023

Complottheorieën hebben diepe wortels in de menselijke samenleving. Naast nieuwsgierigheid en de cultuur van achterdocht kunnen complottheorieën echter ook concrete aspecten van ons leven beïnvloeden. Van uitspraken als “covid bestaat niet” tot de controverse tegen vaccins die bedoeld zijn als middel om de bevolking onder controle te houden, van theorieën over 9/11 tot de platte aarde: complottheorieën zijn een gevarieerde en vaak tegenstrijdige wereld. Maar waarom ontstaan ​​complottheorieën en hoe kunnen ze worden bestreden?

Waarom ontstaan ​​complottheorieën?

Pxhere

Complottheorieën ontstaan ​​in een context waar sprake is van een sterk wantrouwen jegens de autoriteit. En vaak is dit wantrouwen terecht. De geschiedenis laat zien hoe politici, bedrijven en geheime diensten in de schaduw handelen om hun doelen te bereiken. Twijfels zijn dus niet altijd negatief: ze zijn gebaseerd op schadelijk gedrag van de autoriteit, en worden door laatstgenoemde gevoed. Volgens Rob Brotherton, psycholoog en professor aan het Barnard Institute in New York, is complotdenken een vrij algemeen onderdeel van de menselijke geest. In ieder geval in zijn dynamiek.

Het omarmen van een complottheorie vereist niet noodzakelijkerwijs dat je paranoïde bent, vooral als deze gebaseerd is op universele emoties en twijfels. Toch is de complottheorie niet alleen een praktijk die laat zien hoe de menselijke geest ertoe wordt gebracht verbanden en betekenissen te zoeken. De complottheorie gaat nog een stap verder: achter ogenschijnlijk toevallige gebeurtenissen, zo denken complottisten, moet er iemands bedoeling schuilgaan. En vaak is het negatief.

Hoe ontstaan ​​complottheorieën?

NASA

Complottheorieën ontstaan ​​meestal wanneer toevallige gebeurtenissen met elkaar worden verbonden om een ​​ogenschijnlijk samenhangend verhaal te creëren. De menselijke geest is geprogrammeerd om naar betekenis en verbanden tussen gebeurtenissen te zoeken, een eigenschap die soms misleidend is. Dit is een trend die het gevolg is van een bepaalde evolutionaire aanpassing: de eerste menselijke wezens die problemen konden oplossen door verbanden tussen gebeurtenissen te leggen, hadden een grotere kans om te overleven. In sommige gevallen kan deze aanpassing ons echter op een dwaalspoor brengen, en in grote mate. We nemen allemaal onze toevlucht tot cognitieve sluiproutes, legt Rob Brotherton uit, en we doen het elke dag. Het is echter één ding om je te laten leiden door een ogenschijnlijk ijzersterk verhaal; het is iets anders om over de middelen te beschikken om te kunnen onderscheiden welke informatiebronnen betrouwbaar zijn en welke niet.

Is het ontkrachten van complottheorieën verkeerd?

Freepik

Technisch gezien wel, tenminste met behulp van enkele populaire methoden. Het ontkrachten van een complottheorie is niet altijd effectief: als je een mythe ontkracht, laat je feitelijk een leegte achter in de hoofden van mensen. En deze leegte zal moeten worden opgevuld door nauwkeurige en gedetailleerde verklaringen, die een even sterke verklaring voor een bepaalde gebeurtenis kunnen bieden. Geconfronteerd met een brein dat voortdurend zoekt naar causale verbanden tussen gebeurtenissen, is het niet erg effectief om te zeggen dat alles toevallig is.

Op dezelfde manier kan het contraproductief zijn als je je alleen op de meest spectaculaire of belachelijke kant van een complottheorie concentreert. Door met de vinger te wijzen naar hoe excentriek een complottist is, wordt de aandacht afgeleid van het echte probleem, of misschien van degenen die het fenomeen voor twijfelachtige doeleinden uitbuiten. Het ontkrachten moet ook doelgericht, grondig en accuraat zijn.

Hoe kunnen we complottheorieën tegengaan?​

Freepik

Het tegengaan van complottheorieën vereist een strategische en effectieve aanpak. Emoties kunnen ineffectief zijn bij het veranderen van vastgeroeste overtuigingen, en hetzelfde kan gezegd worden van de loutere verwijzing naar “feiten” en “bewijsmateriaal”. Een complottist zal altijd beter weten welk bewijsmateriaal zijn toespraken ondersteunt en zal er tegelijkertijd altijd in slagen het bewijsmateriaal van de argumenten van anderen te delegitimeren. Uit een recent onderzoek is gebleken dat preventie veel effectiever is en mensen helpt onbetrouwbare informatie te herkennen voordat men zelfs maar tot complottheorieën komt. Wanneer we met dit probleem worden geconfronteerd, is het antwoord altijd: meer onderwijs, meer complexiteit, meer kritische analyse.

Uiteindelijk is complotdenken meer dan een voorbijgaande trend: integendeel, het is het extreme effect van een menselijke eigenschap dat kan worden aangepakt door middel van educatie, empathie en dialoog. Als we in zekere zin allemaal complottisten kunnen zijn, ligt het echte verschil in de manier waarop we met deze tendens omgaan. En we voorkomen dat het onze overtuigingen controleert.